Teoritë e konspiracionit janë bërë më të përhapura në nivel global në vitin 2020 – këtë e tregon raporti nga hulumtimi që e ka realizuar Grupi Këshillues i Politikës Publike të “Ballkanit në Evropë” – BiEPAG. Teoritë e konspiracionit nuk janë novitet, por tendenca e dukshmërisë së tyre është shqetësuese, veçanërisht për shkak të gatishmërisë së lartë të mijëra njerëzve për të dalë në rrugë për të mbrojtur pikëpamje të tilla. Pikërisht për shkak të këtyre fakteve, vëmendje e madhe u kushtohet atyre. Përveç që në nivel global, këto teori janë të pranishme edhe në nivel rajonal, e veçanërisht Ballkani Perëndimor është goditur fuqimisht prej tyre. Në përgjithësi, teoritë e konspiracionit kanë kontribuar në mosbesim në politikat dhe institucionet publike në ballafaqimin me pandeminë KOVID-19. Ndikimi i teorive të konspiracionit është intensiv, thuhet në raportin e hulumtimit.
Ballkani Perëndimor llogaritet si tokë pjellore për përhapjen e teorive të konspiracionit. Institucionet janë të dobëta dhe pa besim, por ekziston edhe një parahistori e teorive që janë shumuar gjatë viteve të 90-ta. Teoritë e konspiracionit që janë shfaqur në Ballkan dhe në pjesë të tjera të botës bazohen në konceptin e “Armiqve, gjegjësisht Tjerët që vazhdimisht punojnë kundër nesh”. Qëllimi i tyre përfundimtar është shkatërrimi i kombit dhe identitetit, ndërsa pothuajse gjithmonë armiku akuzohet për bashkëpunim me të ashtuquajturit “tradhtarë të brendshëm”.
Me shpërbërjen e Jugosllavisë dhe luftën që pasoi, teoritë e konspiracionit morën një dimension të ri. Të gjithë fajësuan të tjerët për atë që po u ndodhte, dhe të gjithë gjetën një forcë të jashtme që i ka mbështetur armiqtë e tyre. Në listën e “armiqve të brendshëm” të shteteve të reja post-jugosllave janë ata që komplotuan me Soros (Shoqëria e Hapur), me fuqitë globale dhe me Tribunalin e Hagës. Në këtë mënyrë, e kaluara dhe e tashmja komplekse bëhet më e lehtë për tu interpretuar dhe pranuar. Media dhe politikanët kryesorë në Ballkanin Perëndimor vazhdojnë të përhapin teori konspirative.
SI FUNKSIONOJNË TEORITË E KONSPIRACIONIT NË BALLKAN
Në nivel global, janë shfaqur një sërë teorish në lidhje me koronavirusin, të cilat janë përhapur me shpejtësi. Por, jo të gjitha teoritë e konspiracionit janë njësoj. Disa përmbajnë elemente të së vërtetës ose mund të jenë të vërteta, por nuk janë provuar deri më tani, kështu që besimi në to është në një shkallë më të vogël të komplotit sesa në ato që kanë më pak të ngjarë.
Ndër teoritë e konspiracionit të hulumtuara si pjesë e hulumtimit rajonal të opinionit publik, më pak e papranueshme është teoria se virusi ka origjinën nga një laborator në Wuhan, gjegjësisht se virusi ka ekzistuar për më gjatë sesa dihet publikisht dhe se Kina e ka fshehur origjinën e saj. Më pak e besueshme është teoria se qeveria kineze krijoi koronavirusin në një laborator dhe se për këtë arsye virusi është artificial. Nuk ka asnjë provë për këtë pretendim, dhe shumë indikacione tregojnë se është një virus që ka evoluar natyrshëm.
Katër teoritë e tjera të përhapura të konspiracionit janë jashtëzakonisht të çuditshme: teoria sipas së cilës virusi është përhapur nga industria farmaceutike; teoria se qeveria amerikane e ka bërë virusin si një armë biologjike; lidhshmëria e virusit me teknologjinë 5G; dhe, pa dyshim, teoria më e pabesueshme sipas së cilës virusi është përhapur për të lejuar Bill Gates t’i vendosë popullatës mikroçip përmes vaksinave.
Dukshmëria e teorive të konspiracionit është në nivel të lartë, nëse e shohim globalisht. Por, shifrat janë shumë të larta në Ballkanin Perëndimor. Nga gjashtë teoritë më të përhapura në të gjithë botën, tre kanë marrë mbështetje nga gjysma e popullsisë. Këto janë: qeveria kineze e bëri virusin në laborator, industria farmaceutike është fajtore për përhapjen e virusit dhe teoria se virusi doli nga një laborator në Wuhan.
Mesatarisht, pothuajse 80% e të anketuarve besojnë në ndonjërën nga teoritë e konspiracionit. Hulumtimi zbulon se as niveli i arsimimit dhe as mosha e re nuk paraqesin mbrojtje të sigurtë ndaj besimit në teoritë e konspiracionit. Në disa vende, këto të dhëna janë të lidhura ngushtë me besimin në teoritë e konspiracionit, por kjo nuk vlen për vendet në rajonin e Ballkanit Perëndimor.
Gjeopolitika dhe teoritë e konspiracionit
Pakicat etnike në Mal të Zi (serbët, shqiptarët dhe myslimanët/boshnjakët) dhe në Maqedoninë e Veriut (shqiptarët) janë më të prirur të besojnë në teoritë e konspiracionit nga grupet etnike me shumicë në këto vende. Anëtarët e komuniteteve pakicë që ndihen të disavantazhuar nga qeveritë e tyre kanë më pak besim në qeveri dhe janë ata që janë më të prirur ndaj teorive të konspiracionit të drejtuara kundër tyre. Kjo tregon në faktin se edhe pse gjeopolitika luan një rol, megjithatë qëndrimet e grupeve shoqërore dhe etnike ndaj teorive të konspiracionit në rajon ndoshta mund të shpjegohen më mirë përmes dinamikës së brendshme në ndërtimin e besimit midis qeverisë dhe qytetarëve.
Më në fund, teoritë e konspiracionit besohen më shumë nga euroskeptikët: 60,6% e kundërshtarëve të anëtarësimit në BE kanë pikëpamje të forta në favor të njërës prej teorive të konspiracionit, në krahasim me 48,9% të eurofilëve, kështu që dallimi është pothuajse 12%.
Еfektet e teorive të konspiracionit
Besimi në teoritë e konspiracionit në lidhje me pandeminë KOVID-19 nuk është vetëm një bindje e çuditshme e disa outsiders, por është një kërcënim që mund të sjellë pasoja në shëndetin publik. Më shumë studime tregojnë se ka pak të ngjarë që mbrojtësit e teorive të konspiracionit të vaksinohen pasi vaksina të vihet në dispozicion. Ashtu siç imunizimi bëhet gjithnjë e më i sigurtë, po bëhet gjithnjë e më e qartë se përveç shpërndarjes së vaksinave, gatishmëria e qytetarëve për vaksinimin është thelbësore për tejkalimin e pandemisë. Kjo jo vetëm për të mbrojtur qytetarët më të rrezikuar, por edhe për të mundësuar kthimin e plotë të funksionimit normal social dhe ekonomik.
Niveli i gatishmërisë së qytetarëve të Ballkanit Perëndimor për të marrë vaksinën, në periudhën kur u krye ky hulumtim (tetor 2020) është shumë më i ulët se niveli i gatishmërisë në vendet e tjera të Evropës. Rreth 53,4% e të anketuarve në vendet e rajonit u përgjigjën se ata janë të sigurt ose ndoshta nuk do të vaksinohen, ndërsa 39,2% janë të sigurt ose ndoshta do të vaksinohen. Në Gjermani, për shembull, gatishmëria për vaksinim në të njëjtën periudhë kohore është 53,11%, në Austri 45,12% dhe në Francë 54%. Nga Ballkani Perëndimor, Mali i Zi ka shifrat më të larta të vaksinimit, me 44,8% që thonë me siguri ose ndoshta do të marrin vaksinën. Indentifikohet një korrelacion i fortë midis besimit në teoritë e konspiracionit dhe refuzimit për të marrë vaksinën.
Siç mund të shihet në grafikun 3, pothuajse 55% e të anketuarve në Maqedoninë e Veriut janë shprehur se nuk do te vaksinohen (me siguri ose me shumë gjasë).
Teoritë e konspiracionit kërcënojnë të rrezikojnë betejën efikase kundër pandemisë, por gjithashtu të minojnë demokracinë në rajon, besimin në shtet, si dhe vendimmarrjen politike racionale dhe të bazuar në shkencë.
